Chỉ thị của thủ tướng nói rõ: “Sau nhiều năm vấn đề sử dụng phần mềm tự do đã là đối tượng của nhiều cuộc thảo luận, đến nay có thể ghi nhận những định hướng và khuyến nghị về việc sử dụng đúng phần mềm tự do…Tôi yêu cầu các bộ trưởng thực hiện trong bộ của mình những định hướng xác định trong tài liệu kèm theo đây”.

Hội đồng quốc gia vì phần mềm tự do, một tổ chức vận động hành lang, nhận xét rằng mặc dù chính phủ Pháp đã dùng phần mềm tự do từ lâu nhưng ít khi phát biểu một lập trường rõ ràng và có hành động cụ thể như lần này. Hội đồng cũng cho biết hiện Pháp có 30.000 người làm việc trong lĩnh vực phần mềm tự do và có tỷ lệ tăng trưởng 30%/năm.

Một số nét lớn trong văn bản chỉ đạo được trình bày vắn tắt dưới đây. Một số ý trong đó đã có trong nhiều tài liệu khác. Nhưng điều đáng quan tâm là xem chính phủ của một cường quốc nhận định chính thức về PMTD và chỉ đạo triển khai trong các cơ quan công quyền như thế nào . Các đầu đề từng mục dịch theo nguyên bản, phần nội dung lược dịch, phỏng dịch tóm tắt. Nguyên bản tải về tại đây.

1. Nguồn gốc và các cơ sở của phần mềm tự do

1.1 Mô hình phần mềm tự do

Văn bản chỉ đạo này dùng thuật ngữ “Phần mềm tự do – logiciel libre” (viết tắt PMTD) như một mô hình sở hữu trí tuệ tuân theo các nguyên tắc:

• tự do dùng phần mềm cho bất kỳ mục đích sử dụng nào;
• tự do nghiên cứu hoạt động của phần mềm và sửa đổi nó theo nhu cầu;
• tự do phân phối lại các bản sao chép phần mềm;
• cho phép cải tiến phần mềm và phân phối những cải tiến đó công khai để có lợi chung cho cả cộng đồng.

và để thực hiện được các nguyên tắc đó, mã nguồn của phần mềm phải được truy cập tự do.

Từ các nguyên tắc trên, PMTD có các đặc trưng:

• Như mọi mô hình sở hữu trí tuệ khác, nó có đặc tính “tự nuôi dưỡng”. Giấy phép sử dụng GNU GPL bắt buộc mọi người sử dụng PMTD phải đóng góp trở lại cho cộng đồng những cải tiến, sửa chữa mà mình thực hiện. Đóng góp tập thể là một nguyên tắc đảm bảo sự phát triển năng động của PMTD.
• Sự phát triển của PMTD được định hướng bởi nhu cầu của người sử dụng. Các nhu cầu và ưu tiên phát triển do cộng đồng quyết định. Cộng đồng sẽ không quan tâm phát triển những tính năng chỉ có ít người cần đến.
• Mô hình PMTD đảm bảo sự kiểm soát của cộng đồng. Trong một số cộng đồng PMTD có một số tác giả các phần mềm độc quyền rất tích cực. Do quyền lợi riêng của công ty, họ có thể hướng sự phát triển rời xa khỏi quyền lợi của cộng đồng. Mô hình PMTD cho phép những người đó có thể tạo một nhánh riêng (fork) phát triển theo ý họ.
• Mô hình cho phép tạo nên sự ganh đua cần thiết cho sáng tạo. Dù đi theo cộng đồng chung hay một nhánh riêng, những người tin rằng mình có một ý tưởng hay luôn có thể tự đầu tư và tập hợp một cộng đồng xung quanh ý tưởng đó. Những ý tưởng sống sót được phải xứng đáng được một số đông các nhà phát triển và người sử dụng ủng hộ.

Tuy tự do như vậy nhưng không có nghĩa là không có nghĩa vụ. Người sử dụng PMTD phải tuân thủ các loại giấy phép sử dụng đi kèm với phần mềm đó. Đặc biệt, sử dụng PMTD trong một hệ thống thông tin chuyên nghiệp phải nhận thức được các nghĩa vụ quy định trong các giấy phép sử dụng. Điểm này được nhấn mạnh vì mục tiêu là dùng PMTD trong các hệ thống thông tin chuyên nghiệp của các bộ.

1.2 Các dịch vụ về PMTD

Nếu như các quyền đối với PMTD không gắn liền với một sự đền bù tiền bạc nào, điều đó không có nghĩa là khi đưa nó vào sử dụng hoàn toàn không tốn tiền, nhất là trong môi trường chuyên nghiệp.

Thật vậy, cũng như mọi phần mềm khác, PMTD cần được: a/tích hợp vào hệ thống thông tin, b/đảm bảo kỹ thuật (bảo trì, hỗ trợ) để hoạt động và c/phát triển các chức năng theo nhu cầu sử dụng. Các công việc đó, hoặc là đơn vị sử dụng tự làm hoặc thuê ngoài.

Như vậy, mô hình “mua giấy phép sử dụng và bảo trì” khi dùng các phần mềm nguồn đóng được thay bằng mô hình “mua dịch vụ” khi dùng PMTD. Những hệ thống thông tin quan trọng cần sự hỗ trợ mạnh và phản ứng nhanh, thường là từ đơn vị chuyên nghiệp bên ngoài. Trong những hoàn cảnh khác, sự hỗ trợ của cộng đồng là đủ.

2. Phần mềm tự do là một sự lựa chọn hợp lý

2.1 Các ưu điểm

Trong hệ thống công quyền, PMTD có các ưu điểm sau:

• PMTD không có nghĩa là không mất tiền, nhưng chi phí của nó khá rẻ và có thể “khoanh vùng” (modulable) tủy theo mức độ quan trọng của hệ thống;
• PMTD định hướng theo nhu cầu sử dụng, giảm thiểu các phát triển thừa;
• PMTD cho phép quản lý các phiên bản theo hoàn cảnh sử dụng, thậm chí có thể cố định một phiên bản có sự hỗ trợ dài hạn;
• PMTD thuận lợi cho việc dùng thử và thích ứng theo khối lượng sử dụng. Do không hạn chế quyền sử dụng nên có thể thay đổi mạnh không bị hạn chế;
• PMTD dùng chung làm cho cho các cơ quan nhà nước đều có lợi.
• PMTD mang lại sự trong suốt ngày càng tăng trong các chính sách an ninh hệ thống (?).
• PMTD tạo nên môi trường cạnh tranh thật sự khi mua dịch vụ từ các công ty một cách bình đẳng do phải công bố mã nguồn.

2.2 Những hạn chế/các điểm cần lưu ý

• Mỗi PMTD gắn với một cộng đồng. Vì vậy cần nhận biết và theo dõi cộng đồng đó để đảm bảo tính lâu dài và nghiêm chỉnh của giải pháp đã chọn.
• PMTD không có nghĩa là không có quyền sở hữu trí tuệ, mà là một dạng khác của quyền đó. Vì vậy phải quản lý được quyền sở hữu trí tuệ trong PMTD, đặc biệt là khi phát triển phần mềm.
• Đối với người sử dụng cuối bình thường, tâm lý về thương hiệu và marketing có cả với phần mềm. Vì vậy PMTD miễn phí đôi khi bị xem là không có giá trị.
• Khả năng đóng góp vào việc phát triển phần mềm do có được mã nguồn không nên dẫn đến nhiều những phần bổ xung riêng có thể làm mất liên hệ với cộng đồng phần mềm gốc và buộc phải tự hỗ trợ một giải pháp riêng, cô lập lâu dài.
• Sử dụng PMTD không nên chỉ đơn thuần lợi dụng nó. Cần hỗ trợ mô hình phát triển PMTD bằng cách đóng góp cho nó dưới dạng này hay dạng khác từ những lợi ích đã thu được.
• Một số tác giả PMTD tạo ra các phiên bản gọi là “enterprise” hoặc “premium” với giấy phép sử dụng kiểu phần mềm độc quyền cổ điển và một phiên bản “communaute” theo giấy phép PMTD nhưng thường kém hơn các phiên bản trên. Những phiên bản do một nhóm tác giả chứ không phải một cộng đồng đưa ra cần được sử dụng một cách thận trọng vì luôn có nguy cơ biến thành một phần mềm độc quyền.

2.3 Những bối cảnh sử dụng PMTD khác nhau

Khi quyết định sử dụng, thậm chí phát triển PMTD cho một hệ thống thông tin, cần phân tích các tiêu chuẩn tính đến: a/hoàn cảnh sử dụng, b/số người liên hệ, c/mức độ phức tạp của hệ thống và d/những việc cần làm.

3.3.1 Những hoàn cảnh thuận lợi cho việc sử dụng PMTD.

3.3.1.1 Đã có một PMTD được quốc tế công nhận.

Một số PMTD do một cộng đồng phát triển rất mạnh và có nhiều người dùng (JBoss, Firefox,…). Những phần mềm đó có thể dùng ngay, giảm ngay được chi phí và thường chỉ cần sự hỗ trợ của cộng đồng là đủ. Tuy nhiên cần thiết lập quan hệ với các nhà phát triển phần mềm để được hỗ trợ khi có vấn đề, thông báo lỗi và đóng góp cải tiến phần mềm.

Nếu là phần mềm cho người dùng cuối, cần có các bước chuyển đổi, nhất là khi thay phần mềm cũ là phần mềm đang được dùng rộng rãi. Các bước chuyển đổi đó cần đưa vào trong luận chứng kinh tế.

3.3.1.2 Triển khai phần mềm cho một hệ thống lớn

Những hệ thống lớn cần mua hàng nghìn giấy phép sử dụng phần mềm nguồn đóng thì việc dùng PMTD mang lại hiệu quả kinh tế thấy rõ, thậm chí chi phí có thể chỉ bằng 1/10 so với khi dùng phần mềm nguồn đóng.

3.3.1.3 Phần mềm dùng trong môi trường ảo hóa hoặc có mức độ sử dụng thay đổi lớn

PMTD trong môi trường máy ảo cho phép dễ dàng tạo lập các máy chủ ảo, thay đổi số lượng máy chủ hoặc số bộ xử lý dễ dàng. Những hạn chế trong các giấy phép sử dụng phần mềm nguồn đóng không cho phép thay đổi dễ dàng như vậy, tạo ra những phức tạp và chi phí sử dụng không được tối ưu.

Phí bản quyền phần mềm nguồn đóng gắn chặt với công suất xử lý tối đa cho phép. Trong khi đó, phí dịch vụ của PMTD không liên quan cường độ sử dụng, chỉ phụ thuộc vào chất lượng dịch vụ yêu cầu. Thực tế sử dụng trong môi trường liên bộ cho thấy, phí dịch vụ đó rất thấp so với phí bản quyền.